Wyprzedź meningokoki!

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych z początku przypomina przeziębienie, grypę lub COVID-19, a może szybko rozwinąć się do stanu zagrażającego życiu dziecka. Z okazji Światowego Tygodnia Szczepień Fundacja Instytutu Matki i Dziecka, współorganizator kampanii “Wyprzedź meningokoki”, wraz z dr n. med. Alicją Karney - przypominają o roli szczepień w zapobieganiu tej chorobie.

Informacja prasowa:

Zapobieganie neuroinfekcjom ważne również w pandemii

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych z początku przypomina przeziębienie, grypę lub COVID-19, a może szybko rozwinąć się do stanu zagrażającego życiu dziecka1,2. Na szczęście chorobie można zapobiec za pomocą szczepień3 – z okazji Światowego Dnia Zapalenia Opon Mózgowo-Rdzeniowych (24. kwietnia), rozpoczynającego Światowy Tydzień Szczepień (24-30 kwietnia), przekonuje Fundacja Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie, współorganizator kampanii Wyprzedź meningokoki.

Zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (w skrócie ZOMR) są najczęstszą postacią chorób zakaźnych układu nerwowego. Według danych Państwowego Zakładu Higieny-Narodowego Instytutu Zdrowia, w latach poprzedzających pandemię rocznie w Polsce odnotowywano ok. 2 tys. zachorowań na ZOMR i/lub zapalenie mózgu. Wśród laboratoryjnie potwierdzonych zakażeń dominowały wywołane przez wirusa kleszczowego zapalenia mózgu oraz infekcje o podłożu bakteryjnym: pneumokokowe i meningokokowe4.

W trakcie pandemii COVID-19, wskutek lockdownu i obostrzeń sanitarnych, spadła liczba zachorowań na wszystkie choroby zakaźne5. Jednak niezmiennie grupą podwyższonego ryzyka poważnych zakażeń bakteryjnych wywołujących ZOMR i zapalenia mózgu są małe dzieci, do 5. roku życia6.

Trudna diagnoza, błyskawiczny przebieg

Eksperci nie mają wątpliwości że ze wszystkich neuroinfekcji najgroźniejsze są te wywołane przez meningokoki7. – Bakterie te odpowiadają za rozwój inwazyjnej choroby meningokokowej, która ma postać zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub sepsy. Najczęściej, bo w aż 60 proc. przypadków zapalenie opon występuje wraz z sepsą, co dodatkowo pogarsza rokowaniewyjaśnia dr n. med.Alicja Karney z Fundacji Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie. Fundacja wraz z firmą GSK już czwarty rok prowadzi kampanię edukacyjną „Wyprzedź meningokoki”, której celem jest wzrost świadomości społecznej na temat zagrożenia związanego z zakażeniem tymi bakteriami i możliwości ochrony.

Rozpoznanie inwazyjnej choroby meningokokowej (IChM) nie jest łatwe, a w aktualnej sytuacji epidemiologicznej może być jeszcze trudniejsze. Choroba ma bowiem niespecyficzne objawy, przypominające z początku inne infekcje układu oddechowego, takie jak przeziębienie, grypę czy COVID-19. Zarówno w przypadku zakażenia meningokokami, jak i koronowirusem, w pierwszej fazie pojawia się gorączka, nudności, wymioty, rozdrażnienie, złe samopoczucie. W kolejnych godzinach rozwoju tych chorób objawy są już odmiennie. W przypadku IChM dołączają: ból kończyn lub stawów, ochłodzenie odległych części ciała (jak stopy, dłonie), zmiana koloru skóry na blady, w tym zmiany zakrzepowo-zatorowe. Ostatecznie pojawiają się objawy sepsy oraz zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (szczegóły w ramce)2.

Porównanie objawów inwazyjnej choroby meningokokowej i COVID-19

IChM COVID-19
Objawy początkowe: objawy infekcji górnych dróg oddechowychgorączkanudności, wymiotyrozdrażnienie, złe samopoczuciebóle mięśniowe • gorączka
• kaszel
• rozdrażnienie, złe samopoczucie
• ból mięśni
• ból gardła
• wymioty (częściej u dzieci)
• biegunka (częściej u dzieci)
• zapalenie spojówek
• ból głowy
• utrata smaku lub węchu
• wysypka
• duszność
• ból w klatce piersiowej  
Sepsa: ból kończyn lub stawówochłodzenie odległych części ciała (dłonie, stopy)zmiana koloru skórywydłużenie powrotu włośniczkowego >3 szmiany skórne (wybroczyny)objawy wstrząsu   Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych: ból głowyprzeczulica skórnaobjawy oponowe
(np. sztywność karku)fotofobiazaburzenia świadomościdrgawkiobjawy wzmożonego ciśnienia
wewnątrzczaszkowego (np. ból głowy, wymioty)ogniskowe objawy neurologiczne

Źródło: Wysocki J., Siewert B.,  Szczepienia przeciwko meningokokom grupy B w dobie pandemii COVID-19, w: Pediatria po Dyplomie, wrzesień 2020

Dlatego w przypadku zakażenia meningokokami możliwy jest błąd w diagnozie8, zwłaszcza teraz w okresie pandemii, kiedy pierwsza wizyta u lekarza jeszcze do niedawna była zazwyczaj w formie teleporady2 (zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia, od połowy marca 2021 roku wizyty u lekarzy POZ, m.in. dzieci do 6. roku życia, powinny obywać się stacjonarnie9). Tymczasem w przypadku IChM kluczowe jest szybkie rozpoznanie i natychmiastowe podanie antybiotyku8. Choroba rozwija się bowiem gwałtownie i ma nieprzewidywalny przebieg. Może pozbawić życia w ciągu zaledwie 24 godzin. Niestety, mimo zastosowania odpowiedniego leczenia nawet 1 na 6 chory umiera10, a wśród tych, którzy przeżyją, nawet 1 na 5 może mieć trwałe powikłania, w tym: zaburzenia słuchu, problemy psychologiczne czy amputowane kończyny10,1[1].

Z dotychczasowych statystyk wynika, że z powodu zakażenia meningokokami umiera w Polsce kilkoro dzieci rocznie. W 2021 roku, od końca stycznia do końca lutego, zmarła trójka: 6-letni chłopiec w Świdnicy, kilkumiesięczny chłopiec w Szczecinie oraz 4,5-miesięczna dziewczynka w Zabrzu12. – W momencie kiedy dziecko trafiło do szpitala, mimo podjętych działań, niewiele mogliśmy zrobić – mówi dr n. med. Jacek Karpe, Kierownik Kliniki Anestezjologii i Intensywnej Terapii Dzieci i Noworodków w SPSK Nr1 SUM w Zabrzu, gdzie hospitalizowana była dziewczynka. Jak dodaje lekarz, niemal klasyczny przebieg choroby – z początku gorączka, apatia, biegunka, rozszerzająca się wysypka wybroczynowa na skórze całego ciała, po pojawieniu się której stan dziecka błyskawicznie się pogorszył – wskazywał na infekcję meningokokową.

Dowody, że szczepienia działają

Najlepszą metodą ochrony przed zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych są szczepienia ochronne3, o czym przypomina fakt, że Światowy Dzień ZOMR odbywa się w trakcie Światowego Tygodnia Szczepień (24-30 kwietnia).

W Polsce, dzięki wprowadzeniu w 1955 roku powszechnych szczepień przeciw gruźlicy praktycznie udało się wyeliminować gruźlicze ZOMR, które w połowie XX wieku masowo zabijało małe dzieci. Z kolei obowiązujące od 2004 roku szczepienia przeciw śwince istotnie ograniczyły liczbę poświnkowego ZOMR, które było najczęstszą przyczyną głuchoty nabytej. Najdłużej czekaliśmy na szczepionki chroniące przed zakażeniami wywoływanymi przez bakterie otoczkowe: Haemophilus influenzae typu b (Hib), pneumokoki i meningokoki. Po wprowadzeniu w Polsce w 2007 roku powszechnych, obowiązkowych szczepień najmłodszych dzieci przeciwko Hib, praktycznie udało się wyeliminować tę przyczynę ZOMR13. Z kolei wprowadzenie w 2017 roku obowiązkowych szczepień dzieci przeciwko pneumokokom mogło być skutkiem tendencji spadkowej w liczbie zachorowań na zapalenie opon i/lub mózgu odnotowanej przez NIZP-PZH w podsumowaniu tamtego roku4.

Szczepienia przeciwko meningokokom są zalecane, co nie oznacza, że są mniej ważne – tłumaczy dr n. med.Alicja Karney z Fundacji Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie. – Inwazyjna choroba meningokokowa jest stosunkowo rzadka, rocznie mamy ok. 200 jej przypadków, ale zawsze ma ciężki przebieg i często groźne skutki. Nawet doświadczonemu lekarzowi niełatwo rozpoznać początkowe jej objawy, a zakażenie rozwija się błyskawicznie i wymaga natychmiastowej interwencji medycznej, a w 99 proc. przypadków hospitalizacji. Dlatego w aktualnej sytuacji, gdy system ochrony zdrowia jest przeciążony z powodu pandemii, szczepienia przeciw meningokokom są jeszcze bardziej wskazane niż w normalnych warunkach.

W Polsce najwięcej zakażeń wywołują meningokoki typu B – odpowiadają one za 66% zachorowań w całym społeczeństwie, a wśród najmłodszych za jeszcze więcej, tj. 70% zachorowań u dzieci do 5. roku życia i 75% u niemowląt (w 1. roku życia)14. Dlatego, jak zalecają eksperci15, niemowlęta i dzieci w naszym kraju powinny być w pierwszej kolejności szczepione przeciw meningokokom typu B. Tę profilaktykę można zastosować w każdym wieku, jednak najlepiej już od pierwszych miesięcy życia16, ponieważ najwyższe ryzyko inwazyjnej choroby meningokokowej jest u najmłodszych dzieci14.

Na refundację szczepień przeciwko meningokokom typu B dla swoich małych mieszkańców decyduje się coraz więcej samorządów. W ubiegłym roku taki program prowadziło m.in. miasto Szczecin17, a rozpoczęło Mazowsze, gdzie zainteresowanie było bardzo duże – w 2020 r. co najmniej jedną dawką szczepionki otrzymało 1 919 dzieci z województwa18. Z kolei w tym roku 7-letni program rozpoczyna Małopolska19.

Chciałabym podkreślić, że pandemia COVID-19 nie powinna być powodem przekładania szczepień, co niestety się dzieje. Ich terminowa realizacja jest bardzo ważna, zwłaszcza w aktualnej sytuacji epidemiologicznej – mówi dr Alicja Karney.  – Inne choroby zakaźne, w tym inwazyjna choroba meningokokowa, stanowią dla dzieci znacznie większe zagrożenie niż COVID-19, który występuje rzadko u najmłodszych i przebiega łagodnie.

Bieżące wykonywanie oraz jak najszybsze uzupełnienie zaległych szczepień u dzieci w czasie pandemii  zalecają wszystkie światowe gremia i towarzystwa naukowe2, a także polski Minister Zdrowia i Główny Inspektor Sanitarny. Dzięki wprowadzeniu dodatkowych zasad bezpieczeństwa (m.in. separacji czasowej i przestrzennej) minimalizowane jest ryzyko zakażenia koronawirusem. Zdaniem ekspertów, nie należy także obawiać się sytuacji, że zaszczepimy kogoś zakażonego SARS-CoV-2 i z tego powodu mogą pojawić się problemy zdrowotne. Potencjał układu immunologicznego jest bowiem ogromny20.

[1] Confederation of Meningitis Organization: https://www.comomeningitis.org/symptoms (dostęp: IV 2021)

2 Wysocki J., Siewert B.,  Szczepienia przeciwko meningokokom grupy B w dobie pandemii COVID-19, w: Pediatria po Dyplomie, wrzesień 2020

3 CMO, https://www.comomeningitis.org/prevention (dostęp: IV 2021)

4 http://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl/files/peissues/PE_4_2019__SRODEK_z_OKLADKA.pdf (dostęp: IV 2021)

5 https://www.medexpress.pl/epidemiolog-mamy-spektakularny-spadek-zachorowan-na-choroby-zakazne/80625 (dostęp: IV 2021)

6 https://www.forumpediatryczne.pl/artykul/rola-bakterii-otoczkowych-w-zakazeniach-dzieci-do-5-roku-zycia/7037 (dostęp: IV 2020)

7 https://newsrm.tv/uwazaj-na-najgrozniejsze-z-posrod-wszystkich-bakterii/ (dostęp: IV 2021)

8 Jackowska T, Wagiel E. Inwazyjna choroba meningokokowa – praktyczne wskazówki dla lekarzy. Postępy Nauk Medycznych 2014; XXVII:44–50

9 https://samorzad.pap.pl/kategoria/aktualnosci/w-dzienniku-ustaw-opublikowano-rozporzadzenie-dotyczace-udzielania-teleporad (dostęp: IV 2021)

10 WHO, „Health topics: Meningitis, http://www.who.int/topics/meningitis/en/ (dostęp: 03.2020)

11 Skoczyńska A, Hryniewicz W., Zakażenia meningokokowe. Pol Merk Lek 2012; XXXII; 191, 283-5

12 https://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C87289%2Cekspert-choroba-meningokokowa-jest-lekcewazona-choc-moze-blyskawicznie (dostęp: IV, 2021)
13 https://www.mp.pl/szczepienia/wywiady/102545,problem-ktory-kiedys-byl-powszechny-dzis-staje-sie-kazuistyka, (dostęp: IV 2020)
14 KOROUN, Inwazyjna choroba meningokokowa (IChM) w Polsce w 2019 roku,
http://koroun.nil.gov.pl/wp-content/uploads/2020/06/Inwazyjna-choroba-meningokokowa-IChM-w-Polsce-w-2019-roku.pdf (dostęp: 02.2021)
15 Wysocki J., Inwazyjna Choroba Meningokokowa – w pytaniach i odpowiedziach [w:] Praktyka Lekarska, styczeń 2016 (126)
16 Konior. R, MP, Czy szczepienie przeciwko meningokokom rozpoczynać już u niemowląt…,
https://www.mp.pl/szczepienia/ekspert/meningokoki_ekspert/men-wskazania/175584,czy-szczepienie-przeciwko-meningokokom-rozpoczynac-juz-u-niemowlat, (dostęp: 04.2021)
17 http://pbr.szczecin.pl/chapter_202025.asp?soid=98976C150D0B40A3AC4B152EA49294D0 (dostęp: 04.2021)
18https://www.mazovia.pl/zdrowie/riorytetowedziaaniawojewdztwamazowieckiegowobszarzezdro/program-polityki-zdrowotnej/szczepienia-przeciwko-meningokokom/ (dostęp: 04.2021)
19 https://malopolska.in/aktualnosci/przyjeto-budzet-wojewodztwa-malopolskiego/52253 (dostęp: 04.2021)
20 https://szczepienia.pzh.gov.pl/wszystko-o-szczepieniach/szczepienia-w-czasie-pandemii-covid-19-2-2/ (dostęp: 04.2021)